Ukształtowanie powierzchni Polski Powtórzenie Formy terenu; · Formy wypukłe – grzęda, grań, grzbiet, góra, pagórek, wzgórze · Formy wklęsłe - dolina, kotlina, cyrk lodowcowy, żleb Formy ukształtowania powierzchni Formy ukształtowania powierzchni powstały w wyniku jednoczesnego działania różnych procesów rzeźbotwórczych. Wysokość bezwzględna i wysokości względne są podstawą do ich wyróżnienia. Do tych form zaliczamy: niziny, wyżyny, góry, depresje, kryptodepresje. Niziny to obszary wzniesione ponad poziom morza do wysokości 300 m Zależnie od różnic wysokości mogą mieć charakter równin, terenów falistych lub pagórkowatych. Wyżyny wznoszą się powyżej 300 m o małych różnicach wysokości względnych. Mają krajobraz falisty lub pagórkowaty, często również równinny. Góry charakteryzują się dużymi różnicami wysokości względnych (ponad 300 m) oraz znacznym nachyleniem stoków. Depresja – teren lądowy położony poniżej poziomu morza. Kryptodepresja, ukryta depresja to depresja pokryta wodami jeziora, dno jeziora znajduje się poniżej poziomu morza. Cechy ukształtowanie powierzchni Polski: przewaga obszarów nizinnych – obszary położone poniżej 200 m zajmują około 75% powierzchni; a 91% powierzchni nie przekroczyła 300 m średnia wysokość wynosi 173 m 2,5% powierzchni zajmują góry; najniższej położone miejsce znajduje się w pobliżu Raczek Elbląskich – 1,8 m najwyżej położony punkt – Rysy osiągające 2499 m najgłębsza kryptodepresja to dno jeziora Miedwie znajdujące się na głębokości 29 m ; powierzchnia nachylona jest w kierunku północno-zachodnim; pasowy układ form rzeźby terenu – 6 pasów rzeźby o przebiegu równoleżnikowym. Równoleżnikowe pasy rzeźby terenu z N – S Pas pobrzeży (pas obniżeń) – obejmuje obszary nadmorskie o niewielkich wysokościach bezwzględnych z wybrzeżami mierzejewo-zalewowymi i klifowymi. Teren lekko falisty z jeziorami przybrzeżnymi, z równinami aluwialnymi, powstałymi w wyniku akumulacji osadów rzecznych Wisły i Odry. Pas pojezierzy (pas wyniesień) – zróżnicowany krajobraz ukształtował lądolód. Występują tu liczne wzgórza morenowe oraz jeziora, w tym największe - Śniardwy i najgłębsze – Hańcza. Pas nizin środkowopolskich (pas obniżeń) – obejmuje płaski obszar, położony na wysokościach nieprzekraczających 300 m o rzeźbie staro glacjalnej. Charakterystycznymi elementami tego pasa to: szerokie, płaskie pradoliny oraz rozległe równiny z rzadko występującymi wzniesieniami. Nizina Wielkopolska Nizina Śląska Pas wyżyn (pas wyniesień) – obszar położony powyżej 300 m , charakteryzujący się małym zróżnicowaniem wysokości względnych. Bardzo zróżnicowany pod względem budowy geologicznej i rzeźby terenu. Pas kotlin podkarpackich (pas obniżeń) - stanowi naturalne obniżenie miedzy wyżynami a Karpatami. Jest to zapadlisko powstałe podczas orogenezy alpejskiej. Dominują tu rozległe płaskowyże, równiny i szerokie doliny. San / Dwernik/ Pas gór (pas wyniesień) – obszar ten cechują duże wysokości względne. Pas ten obejmuje Sudety i Karpaty oddzielone Bramą Morawską. Karpaty reprezentują różne typy krajobrazu: wysokogórski z ostrymi grzbietami i stromymi stokami w Tatrach oraz z rozległymi grzbietami porośniętymi lasami i licznymi formami skałkowymi w Beskidach i Pieninach. Sudety o góry zrębowe o licznych kopulastych wzniesieniach i znacznych płaskowyżach. Ćwiczenia Dopasuj poniższe nazwy obiektów geograficznych do odpowiedniego pasa rzeźby terenu. Śniardwy; Żuławy Wiślane; Roztocze; Łysogóry; Brama Krakowska; Karkonosze; Nizina Szczecińska; Wieżyca; Mierzeja Łebska; Babia Góra; Bieszczady; Kotlina Kłodzka; Kotlina Oświęcimska MATERIAŁY DODATKOWE

Ukształtowanie powierzchni Polski cechuje tzw. pasowy układ rzeźby, czyli poszczególne formy terenu układają się pasami. Jest to uwarunkowane budową struktur geologicznych w Polsce oraz zmianami klimatycznymi, jakie doprowadziły do interglacjałów i glacjałów utrzymujących się przez długie lata w przeszłości geologicznej. Zmiany w ukształtowaniu powierzchni były związane z ruchami górotwórczymi, ruchami izostatycznymi i działalnością lądolodów na obszarze niemal całego kraju. I tak na pojezierzach polskich swoją obecność zaznaczył długotrwały postój lądolodu- stąd znaczne wysokości pojezierzy nad poziomem morza; pas nizin to oddziaływanie czoła lądolodu, zaś tereny górskie- ruchy pionowe i budowa geologiczna skał. Idąc od północy Polski wyróżniamy pasy rzeźby: pas pobrzeży (tereny najniżej położone, między 0-100 metrów nad poziomem morza, a niektóre w depresji- Raczki Elbląskie koło Elbląga to -1,8 m p. p. m.; Pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Gdańskie, Pobrzeże Koszalińskie ) pas pojezierzy (różne wysokości względne, miedzy 100 a 200 metrów nad poziomem morza, najwyższe wzniesienie to Wieżyca-329 metrów nad poziom morza; Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Wielkopolskie, Pojezierze Suwalskie, Pojezierze Pomorskie) pas nizin środkowopolskich (wysokości między 50 a 150 metrów nad poziomem morza; Nizina Mazowiecka, Nizina Wielkopolska, Nizina Śląska) pas wyżyn (zajmuje wysokości między 200-400 metrów nad poziomem morza; Wyżyna Lubelska, Wyżyna Śląska, Wyżyna Małopolska) pas kotlin podkarpackich (wysokości między 150-300 metrów nad poziomem morza; Kotlina Sandomierska, Kotlina Oświęcimska) pas polskich gór (wznoszą się ponad tereny wyżynne, a najwyższy szczyt Polski to Rysy-2499 metrów nad poziomem morza; Karpaty, Sudety, Góry Świętokrzyskie). Rzeźba powierzchni została ukształtowana na skutek sił działających we wnętrzu Ziemi i na zewnątrz, tutaj dla Polski to przede wszystkim działalność lodowca, wiatru erozja rzeczna. Jako główne cechy ukształtowania naszego kraju należy wymienić: lokalizacja terenów górskich tylko w południowej części kraju; zajmują około 2,5% powierzchni Polski występowanie rzeźby polodowcowej na znacznym obszarze Polski- około 80% powierzchni; dla Polski północnej to rzeźba młodoglacjalna, a dla środkowej – rzeźba staroglacjalna równoleżnikowy układ form rzeźby, na przemian wklęsłych i wypukłych nachylenie Polski z kierunku południowo wschodniego na północno-zachodni przewaga terenów nizinnych, do wysokości 300 metrów nad poziom morza-około 90%; średnie wysokości względne dla Polski to 173 metry nad poziom morza. Dokonując podziału form rzeźby wyróżnia się ; formy wklęsłe i wypukłe, naturalne (powstają podczas oddziaływania procesów naturalnych, bez jakiejkolwiek ingerencji człowieka) i sztuczne (na skutek działania człowieka), mikrorzeźbę (zaliczamy tutaj małe formy, na przykład elementy rzeźby krasowej, erozji wodnej) i makrorzeźbę (znaczne wielkości form). Na terenie Polski były cztery glacjały, przedzielane interglacjałami; najstarsze to zlodowacenie Narwi- interglacjał podlaski, zlodowacenie południowopolskie (Sanu i Nidy)- interglacjał małopolski i ferdynandowski, zlodowacenie środkowopolskie (Odry, Warty)- interglacjał lubawski), zlodowacenie bałtyckie (północnopolskie) ­­- interglacjał Wisły. Stąd obszar Polski posiada wiele form rzeźby polodowcowej. Północna Polska była najdłużej przykryta lądolodem, stąd tutaj spotykamy najwięcej pozostałości obecności lodowca. Obszar ten był w zasięgu zlodowacenia Wisły- najmłodszego, które zakończyło się około 10 tysięcy lat wstecz (rzeźba młodoglacjalna). Polodowcowe formy terenu możemy podzielić następująco, ukształtowane przez lądolód i przez lodowce górskie, spotykane na obszarach górskich. W przypadku lądolodu formy dzielimy na fluwioglacjalne (erozyjne- pradoliny, rynny polodowcowe; akumulacyjne- sandr, ozy, kemy, równiny po jeziorach zastoiskowych) oraz na formy bezpośrednio ukształtowane przez lądolód :morena denna i czołowa, drumliny, głazy narzutowe. Z kolei formy rzeźby lodowców górskich to z działalności akumulacyjnej- morena środkowa, morena boczna, morena czołowa zaś z działalności erozyjnej- żłoby i cyrki polodowcowe, U-kształtne doliny, wygłady lodowcowe. Znając podział form działalności lodowców możemy bez trudu określić rzeźbę terenu dla poszczególnych rejonów Polski. Rzeźba młodoglacjalna na północy Polski to występowanie form wypukłych oraz wklęsłych; w krajobrazie pojezierzy i pobrzeży spotykamy wysoczyzny moreny dennej (zbudowane z glin i piasku, żwirów oraz wszystkich materiałów skalnych naniesionych przez lądolód); za najwyższe wzniesienie podaje się Wieżycę (329 metry nad poziom morza), inne to na przykład Dylewska Góra- 312 metrów nad poziom morza czy Szeskie Wzgórza- 309 metrów nad poziom morza, która powstała na skutek spiętrzania się moreny czołowej. Pozostałe formy wypukłe pojezierzy to: ozy (są to wały piaszczyste o przebiegu podłużnym, utworzone na skutek oddziaływania rzek płynących pod lądolodem) kemy (to wały lub pagórkowate wzniesienia zbudowane z warstw piasków, żwirów, mułów, powstałe zazwyczaj w szczelinach lądolodu) drumliny (to wzgórza piaszczysto- żwirowe, o kształcie wydłużonym, przybierają wysokości od 30-60 metrów, a długość od 100 do 2000 metrów; powstawały w szczelinach gdy lądolód przesuwał się wolno) pagórki morenowe (rozproszone wzniesienia morenowe, liczne na pojezierzach) pola sandrowe (zbudowane z piasków i żwirów, powstają wskutek działalności wód roztopowych na przedpolu lodowca, na przykład sandr Brdy, sandr Augustowski) Z kolei formy wklęsłe rzeźby młodoglacjalnej to: pradoliny (to szeroki doliny, mające zazwyczaj równoleżnikowe ułożenie, powstają na skutek długiego postoju lodowca, spod którego wypływały wody roztopowe i ukształtowały pradolinę) zagłębienia morenowe (to zagłębienia terenu, gdzie materiał morenowy był cieńszy a warstwa lodu gruba) jeziora zastoiskowe (powstały przed czołem lądolodu, gdy klimat się ocieplał to lód topniał, miejsce osadzania się iłów, materiał skalny wykorzystywany w przemyśle ceramicznym) jeziora polodowcowe (bardzo charakterystyczny element krajobrazu Polski północnej, inaczej jeziora subglacjalne; z reguły mają wydłużony i wąski kształt, strome brzegi misy jeziornej, parametry to szerokość kilkaset metrów a długość nawet kilkanaście kilometrów, dla przykładu można wymienić Jezioro Gopło, Jezioro Drawskie, Jezioro Wdzydze, Jezioro Jeziorak, Jezioro Raduńskie) jeziora moreny dennej (powstały na skutek ocieplenia klimatu i wytopienia brył lodowych znajdujących się w osadach moreny dennej; zazwyczaj mają duże powierzchnie i urozmaiconą linię brzegową i dużą głębokość, na przykład: Jezioro Mamry i Jezioro Śniardwy; gdy jeziora zajmują małe powierzchnie to nazywamy je tzw. oczkami polodowcowymi. Poza formami rzeźby mającymi związek z lądolodem w północnej części kraju spotykamy formy powstałe na skutek oddziaływania rzek (wskutek erozji rzek powstają doliny wciosowe, doliny przełomowe; z kolei wskutek procesów akumulacyjnych powstają- delty), oddziaływania wiatru (formy eoliczne to na przykład wydmy), oddziaływania fal morskich (na skutek czego dochodzi do powstania wybrzeży wysokich i wybrzeży niskich; niszcząca działalność morza może prowadzić do powstawania klifów- rejon Rewala, zaś budująca działalność morza prowadzi do powstawania kos i mierzeji- Mierzeja Wiślana). Polska środkowa i południowa to rzeźba staroglacjalna, czyli mająca utwory starsze niż powstałe w okresie czwartorzędu. Formy terenu są zbliżone do tych ze zlodowacenia Wisły, spotykamy tutaj: rozległe pradoliny, formy moreny dennej, moreny czołowej- o mniej wyrazistej formie; także płaskie i rozległe kotliny. Krajobraz staroglacjalny został przekształcony wskutek procesów peryglacjalnych; ocieplanie klimatu i topnienie lodowca powodowało stopniową degradację wysoczyzn morenowych, zaś na terenach bezodpływowych- w zagłębieniach- tworzyły się osady i materiał organiczny. Jako cecha tej rzeźby także wymieniana jest: brak jezior, które uległy zasypaniu, zatorfowieniu, powstawanie licznych meandrów rzecznych; rzeki zazwyczaj płyną wolno i pradolinami- na przykład pradoliną Warszawsko-Berlińską, pradoliną Wieprza i Krzny, pradoliną Wrocławską. Za formy wypukłe rzeźby staroglacjalnej można wymienić: Wał Trzebnick (84 metry nad poziom morza), Wzniesienia Łódzkie czy wzgórza Wysoczyzny Rawskiej (290 metry nad poziom morza). Oddziaływanie lodowca zostawiło pięto także na terenach górskich; za formy rzeźby wysokogórskiej spotykanej w wysokich górach-Tatry i Karkonosze dla Polski- należy podać: kotły lodowcowe, zwane cyrkami lub karami, na przykład Morskie Oko, Czarny Staw pod Rysami mutony (tzw. wygłady lodowcowe, podłoże skalne wyrzeźbione przez lodowiec, spotykane na przykład w Dolinie Pięciu Stawów) głazy narzutowe (eratyki), wycięte z podłoża i dalej transportowane przez lodowiec doliny U-kształtne, mają poprzeczny przekrój jak litera U, spotykane min., w Dolinie Roztoki, Dolinie Kościeliska, Dolinie Chochołowskiej doliny polodowcowe wiszące (jako skutek erozji jęzora lodowcowego, na przykład Wodogrzmoty Mickiewicza zawieszone między Doliną Roztoki i Rybiego Potoku). Polskie góry i wyżyny różnią się miedzy sobą budową geologiczna i rzeźbą; Sudety to góry zrębowe o wysokościach 700-1602 metry nad poziom morza (Śnieżka), o budowie krystalicznej lub fałdowej, z szerokimi kotlinami górskimi - Jeleniogórska i Kłodzka. Grzbiety górskie Sudetów mają charakterystyczne formy- bramy, maczugi czy baszty; w zależności od pasma budującego Sudety jest różna forma rzeźby. Z kolei Przedgórze Sudeckie to ostańce granitowe, na przykład: Masyw Ślęży, Wzgórza Strzegomskie, Wzgórza Strzelińskie. Ciekawa rzeźba wykształciła się na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, to ostańce wapienne , a w dolinach rzecznych jary, na przykład Maczuga Herkulesa w Ojcowskim Parku Narodowym. Najniższe góry Polski - Góry Świętokrzyskie mają równoleżnikowy układ pasm górskich (składowych), z najwyższym –Łysogórami-szczyt to Łysica o wysokości 612 metrów nad poziomem morza; dominują tutaj kwarcyty i gołoborza, spotykane tylko w tej części Polski. Wyżyna Lubelska i Kielecko-Sandomierska to pokrywy lessu i głębokie wąwozy, spotykane na przykład w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą, Sandomierzu-Wąwóz Królowej Jadwigi, Nałęczowa. Z kolei na Roztoczu występują ostańce skalne i szumy-czyli wodospady. Pasowość rzeźby jest widoczna także w ułożeniu kotlin podkarpackich; Kotlina Sandomierska i Oświęcimska razem tworzą tzw. Bramę Krakowską; spotykamy wysoczyzny, równiny i przełom Wisły. Jako najwyższe góry Polski- Karpaty maja bardzo zróżnicowaną rzeźbę, na co składają się pasma wzniesień poprzecinane dolinami rzecznymi. Pasma Karpat to: Tatry, Pieniny, Beskid Niski, Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Bieszczady, Beskid Średni, Beskid Magurski, Beskid Sądecki, Beskid Wyspowy. Beskidy mają łagodniejsze formy rzeźby, gdyż budowa geologiczna ogranicza szybie procesy wietrzenia. Zostały podzielone na Karpaty Zewnętrzne i Wewnętrzne; spotykamy tutaj rzeźbę krasową-liczne jaskinie, wywierzyska (czyli formy krasu podziemnego i powierzchniowego) oraz typową rzeźbę wysokogórską polodowcowa- jw. Budowa geologiczna Polski wymusiła różnorodność krajobrazów, form rzeźby, a co z tym związane również typy gospodarowania i prowadzonej działalności przez człowieka; także czyniąc Polskę krajem atrakcyjnym pod względem turystycznym, każdy znajdzie dla siebie coś ciekawego. Morze, jeziora, góry- tutaj można odpoczywać na łonie natury bądź też uprawiać sporty zarówno latem, jak i zimą.

Z.2str.27 Na mapie numerami 1-6 oznaczono pasy rzeźby w Polsce. a) Zaznacz na mapie kropkami najwyżej i najniżej położone punkty w Polsce. Podpisz te punkty oraz podaj ich wysokości bezwzględne. b) Zaznacz na mapie dowolną sygnaturą miejscowość, w której mieszkasz. (Lublin)

Uczniowie na podstawie mapy z podręcznika wpisują nazwy pasów rzeźby terenu, następnie wklejają mapę do zeszytu przedmiotowego. Mapka konturowa Polski -pasy rzeźby terenu do pobrania ze strony www.dlanauczyciela.pl (wyd. Nowa Era) 8. Uczniowie swobodnie wypowiadają się na temat tego, czego się dowiedzieli o krajobrazach Polski.

mapa polski pasy rzeźby terenu